Icon of Saint Nikolaos by Aggelos Akotantos (15th century): conservation and technical analysis

S. Stassinopoulos, S. Sotiropoulou, A. Konstantas

Journal of Benaki Museum, p.105-135, 2016.

The conservation of the icon of Saint Nicholas took place in the Laboratories of Benaki Museum, as part of the exhibition titled Hand of Angelos: An icon-painter in Venetian Crete, organized by the Benaki Museum in 2010. The icon belongs to a private collection in Kerkyra and is composed of the main scene with saint Nicholas painted by Angelos, and eight scenes of his life, right and left, added later by Damaskinos.

The icon is surrounded by a wide ‘cassetta’-type frame. Interestingly, the board of the initial icon is joined with the two posterior side boards that depict scenes from the saint’s life with the use of battens and nails. The condition of the painted surface was very good, with the exception of a very intense oxidation of the varnishes.

The most important step in the process to restore the actual work of the two painters was the gradual removal of the oxidized varnishes, during which the initial varnish by Angelos was revealed.

This important discovery led us to investigate further the materials used by the painters with the use of physicochemical techniques. Dr. Sofia Sotiropoulou worked on Angelos’ initial varnish, while Alexandros Konstantas worked on posterior varnishes and pigments. The initial varnish was found to contain sandarac mixed with egg white, while shellac is dominant in the other varnishes.

---

Εικόνα του ζωγράφου Αγγέλου με τον Άγιο Νικόλαο και σκηνές του βίου του: συντήρηση και τεχνική ανάλυση

Η συντηρηση της εικονας του αγίου Νικολάου στα Εργαστήρια Συντήρησης Εικόνων και Έργων Τέχνης του Μουσείου Μπενάκη έγινε στο πλαίσιο της συμμετοχής της στην έκθεση Χειρ Αγγέλου: ένας ζωγράφος στη βενετοκρατούμενη Κρήτη, που οργανώθηκε από το Μουσείο Μπενάκη και φιλοξενήθηκε στην Αίθουσα Περιοδικών Εκθέσεων (17 Νοεμβρίου 2010 – 16 Ιανουαρίου 2011). Οι εργασίες συντήρησης και έρευνας διήρκεσαν από τον Μάιο έως και τον Οκτώβριο του 2007. Η εικόνα ανήκει σε ιδιωτική συλλογή της Κέρκυρας και αποτελείται από την κεντρική παράσταση με τον άγιο Νικόλαο όρθιο και ολόσωμο και οκτώ σκηνές του βίου του δεξιά και αριστερά που προστέθηκαν μεταγενέστερα από τον Δαμασκηνό.

Η εικόνα περιβάλλεται από φαρδύ πλαίσιο τύπου «cassetta». Ο τύπος του πλαισίου αυτού και ο τρόπος κατασκευής του θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην υπόθεση ότι είναι παλαιό και τοποθετήθηκε στην εικόνα όταν προστέθηκαν τα δύο κατακόρυφα πλαίσια με τις βιογραφικές σκηνές του αγίου, δηλαδή κατά το δεύτερο μισό του 16ου αι. Η κατάσταση της ζωγραφικής επιφάνειας κρίθηκε πάρα πολύ καλή, με ελάχιστες ρωγμές που οφείλονται στο υπόβαθρο, ενώ μικρές ρωγματώσεις παρατηρήθηκαν σε ορισμένα χρώματα στη νεότερη ζωγραφική.

Η εργασία της αποκατάστασης του έργου είχε ως κύριο στόχο την απαλλαγή του από τα οξειδωμένα βερνίκια με τρόπο που να διασφαλίζει τη ζωγραφική επιφάνεια, αλλά και την επιθυμία να επανέλθει η ζωγραφική στην αρχική της “λάμψη”. Η εργασία του καθαρισμού πραγματοποιήθηκε με τη σταδιακή αφαίρεση των βερνικιών κατά περιοχές όπου και το αρχικό βερνίκι του Αγγέλου είχε αποκαλυφθεί. Η συγκεκριμένη ανακάληψη μας οδήγησε να μελετήσουμε περαιτέρο τα υλικά κατασκευής του έργου πραγματοποιόντας φυσικοχημικές αναλύσεις.

Με την έρευνα για το αρχικό βερνίκι του Αγγέλου ασχολήθηκε η δρ. Σοφία Σωτηροπούλου του και για τα νεότεραβερνίκια καθώς και για κάποιες χρωστικές ο Αλέξανδρος Κωνσταντάς. Για το αρχικό βερνίκι η έρευνα κατέληξε σε μία σειρά από ρητίνες, που τα φάσματά τους ομοιάζουν με αυτό του δείγματος, με επικρατέστερα το κοπάλιο και τη σανδαράχη. Δεδομένου ότι η χρήση του κοπαλίου δεν είναι γνωστή τον 15^ο αιώνα, καθώς η κύρια προέλευσή του είναι η Λατινική Αμερική και το Μεξικό, θα θεωρήσουμε ότι πρέπει να χρησιμοποιήθηκε σανδαράχη. Σύμφωνα με την έρευνα, εκτός από τη φυσική ρητίνη βρέθηκε πρωτεϊνικό υλικό που μας οδηγεί στην ύπαρξη «ασπραδιού» αυγού. Βερνίκι τοποθετήθηκε επίσης και από τον ζωγράφο των σκηνών του βίου του αγίου, αλλά και σε επόμενες μικροεπεμβάσεις. Αυτό το στρώμα βερνικιών είναι ιδιαίτερα οξειδωμένο (σχεδόν μαύρο) και αρκετά παχύ. Είναι ιδιαίτερα οξειδωμένη φυσική ρητίνη που έχει δημιουργήσει κατά τόπους ρυτιδώσεις και “δάκρυα”. Σύμφωνα με την έρευνα, η ρητίνη αυτή είναι η γομαλάκα. Οι χρωστικές οι οποίες ταυτοποιήθηκαν στο έργο είναι: κίτρινη ώχρα, μαύρο του άνθρακα, λευκό και κόκκινο του μολύβδου, κιννάβαρις, αιματίτης και ινδικό με ασβεστίτη.

https://www.benaki.org/index.php?option=com_publications&view=publication&id=4172&Itemid=171&lang=el